Salyan
rayonunun Düzənlik kəndində yaşayan 26 yaşlı Ləman iki uşaq anasıdır. Uzun illər
iş tapa bilmədiyi üçün ev işləri ilə kifayətlənib. Lakin kəndə yaxın ərazidə
yeni açılan market filialı ona həyatında dönüş nöqtəsi oldu. Kassir kimi işə qəbul
edilən Ləman, bu gün ailə büdcəsinə töhfə verir, özünü cəmiyyətin fəal üzvü
hesab edir. Onun hekayəsi tək deyil – ölkə üzrə minlərlə qadın və gənc, şəbəkə
marketlərinin təqdim etdiyi imkanlar sayəsində ilk dəfə əmək bazarına çıxmaq
şansı əldə edir.
Son illər
Azərbaycanda şəbəkə marketlərinin sürətli inkişafı təkcə istehlak bazarına təsir
göstərməklə kifayətlənmir, həm də əmək bazarında ciddi dəyişikliklərə səbəb
olur. Xüsusilə regionlarda fəaliyyət göstərən bu marketlər işsizliyin
azaldılmasında, qadınlar və gənclər üçün yeni iş imkanlarının yaradılmasında
mühüm rol oynayır. Bu tendensiya bir tərəfdən iqtisadiyyatın dayanıqlı
inkişafını təmin edirsə, digər tərəfdən sosial ədalət və gender balansının
qorunmasına da töhfə verir.
Şəbəkə marketlərinin üstünlüklərindən biri onların ölkənin müxtəlif bölgələrinə yayılaraq yerli əhalini işlə təmin etməsidir. Əvvəllər kənd və rayonlarda iş tapmaqda çətinlik çəkən qadınlar və təcrübəsiz gənclər üçün bu marketlər yeni perspektivlər açır. Onlar sadəcə iş yeri yox, həm də sosiallaşma, əmək bacarıqlarının formalaşması və iqtisadi müstəqillik üçün platformaya çevrilir. Əlçatanlıq, çevik iş qrafiki, sadə və öyrədilə bilən iş prosesləri bu sektoru qadınlar və gənclər üçün daha cəlbedici edir.
Bununla yanaşı, şəbəkə marketlərində çalışan şəxslər üçün müxtəlif
ixtisasartırma və daxili yüksəliş imkanları da mövcuddur. Bu isə həm işçinin
motivasiyasını artırır, həm də onu uzunmüddətli əməkdaşlığa təşviq edir.
Gənclər üçün isə şəbəkə marketləri həm ilk iş təcrübəsini qazanmaq, həm də əmək bazarının real qaydalarını öyrənmək baxımından əvəzsiz məktəbdir. Burada onlar müştəri ilə ünsiyyət, kollektivdə işləmək, məsuliyyət daşımaq, vaxtı idarə etmək kimi bir çox bacarıqları tətbiq etmə imkanı qazanırlar. Bu bacarıqlar onların sonrakı peşə yolunda mühüm baza rolu oynayır.
Qadınlar isə ailə büdcəsinə töhfə verməklə yanaşı, cəmiyyət içindəki mövqelərini möhkəmləndirirlər. Əvvəllər ailə büdcəsindən asılı olan, özünü ev daxilindəki işlərlə məhdudlaşdıran qadınlar üçün şəbəkə marketində işləmək iqtisadi müstəqillik deməkdir. Bu, sadəcə maddi qazanc deyil – həm də psixoloji güvən hissi, cəmiyyət içində söz sahibi olmaq, bərabər hüquqlu fərd kimi formalaşmaqdır. Belə qadınlar artıq yalnız istehlakçı deyil, həm də iqtisadi fəallığın bir hissəsinə çevrilirlər.
Dünyada şəbəkə marketləri qadınlar və gənclər üçün məşğulluq imkanları yaratmaqda nümunəvi təcrübələrə malikdir. Dünyanın ən böyük pərakəndə şəbəkələrindən biri olan "Walmart" (ABŞ) 2 milyondan çox işçisini işə cəlb edir. Bunun təxminən 60%-i qadınlardır. "Walmart" qadınlara öz bizneslərini qurma və rəhbərlik mövqelərinə yüksəlmə imkanı verən “Walmart Women in Leadership” adlı bir təşəbbüs həyata keçirir.
Fransada yerləşən "Carrefour"un müxtəlif ölkələrdəki filiallarında qadınların rəhbər vəzifələrə keçməsini təmin etmək üçün xüsusi inkişaf proqramları təşkil olunur. Bu proqram çərçivəsində qadın işçilər mütəmadi olaraq təlimlərə və liderlik kurslarına göndərilirlər.
"Tesco" (Böyük Britaniya) qadınların və gənclərin işə cəlb edilməsi üçün çox sayda təlim və ixtisasartırma imkanları yaradır. 2020-ci ildə "Tesco"nun işçi qüvvəsinin 70%-i qadınlardan ibarət idi.
Ölkəmizdə isə “Araz” supermarketlər şəbəkəsi bu sahədə önəmli nümunələrdən biridir. Ölkə üzrə 300-dən çox filialı olan bu şəbəkə yalnız Bakıda deyil, Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir, Lənkəran, Quba, Şəki, Bərdə və digər regionlarda da geniş fəaliyyət göstərir. Bu isə regionlarda yaşayan qadınlar və gənclər üçün əhəmiyyətli məşğulluq imkanları yaradır.
“Araz” supermarketlərində müxtəlif ixtisas və təhsil səviyyəsinə malik şəxslər işə cəlb olunur. Xüsusilə ali və ya orta ixtisas təhsili olmayan gənclər və ailə büdcəsinə dəstək vermək istəyən qadınlar üçün ilk iş təcrübəsi qazanmaq baxımından əlverişli mühit formalaşır.
Araz
Supermarket həmçinin “Araz Karyera Günləri” və tələbə yarmarkalarında aktiv
iştirak edərək gəncləri iş həyatına hazırlamaq məqsədi ilə təcrübə proqramları
və təlimlər təşkil edir. Bu isə gənclərin əmək bazarına uyğun bacarıqlar
qazanmasına və uzunmüddətli peşə yönümlü inkişafına şərait yaradır.
Bu isə dövlətin məşğulluq siyasətinə uyğun olaraq iqtisadiyyatın dayanıqlı və balanslı inkişafına xidmət edən mühüm amildir.
Bundan əlavə, bir çox market şəbəkəsində daxili təlimlər, təcrübə proqramları, hətta vəzifə üzrə yüksəliş mexanizmləri mövcuddur. Yəni əməkdaşlar sadəcə eyni vəzifədə işləmək məcburiyyətində deyillər – çalışdıqları müddətdə təlim alır, yeni bacarıqlar qazanır və daha məsuliyyətli vəzifələrə keçə bilirlər. Bu isə gənclərin və qadınların şəxsi inkişafına, peşəkar potensialının üzə çıxmasına şərait yaradır.
Təhsili yarımçıq qalmış, əmək bazarında yer tapmaqda çətinlik çəkən və ya heç bir ixtisası olmayan insanlar üçün belə imkanların olması, sosial inklüzivlik və dövlətin məşğulluq hədəfləri baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Bununla belə, şəbəkə marketlərinin qadınlar və gənclər üçün yaratdığı imkanlarla yanaşı, müəyyən çətinliklər və sistemli problemlər də mövcuddur. Ən çox rast gəlinən məsələlərdən biri iş yerlərinin qeyri-dayanıqlı olması, əmək müqavilələrinin olmaması və ya formal şəkildə aparılmasıdır. Bəzi hallarda əməkhaqqı və iş şəraiti əmək qanunvericiliyinin tələblərinə tam uyğun gəlmir. Bu isə işçilərin hüquqlarının qorunması baxımından narahatlıq doğurur.
Digər bir çətinlik isə ixtisasartırma və karyera yüksəlişi imkanlarının bütün şəbəkələrdə sistemli şəkildə tətbiq edilməməsidir. Gənclər və qadınlar ilkin mərhələdə işə qəbul olunsalar da, zamanla bu sahədə inkişaf etmək, daha məsuliyyətli və yüksək maaşlı vəzifələrə keçmək imkanları məhdudlaşa bilir. Bu isə insan resurslarının tam potensialdan istifadə edilməməsi ilə nəticələnir.
Regionlarda yerləşən filiallarda isə əlavə sosial məsələlər ortaya çıxır. Məsələn, işəgötürənlərin gender stereotiplərinə əsaslanaraq kişiləri daha çox anbar və fiziki güc tələb edən işlərə, qadınları isə kassir və satıcı kimi vəzifələrə yönəltməsi hələ də geniş yayılmış təcrübədir. Bu isə qadınların liderlik və idarəçilik sahələrinə inteqrasiyasını ləngidir.
Şəbəkə marketlərinin qadınlar və gənclər üçün dayanıqlı məşğulluq imkanları yaratmaqda rolunun daha da gücləndirilməsi üçün bir sıra təklif və tövsiyələrin həyata keçirilməsi zəruridir.
İlk növbədə, bu sektorda əmək siyasətində şəffaflıq artırılmalı, işəgötürmə prosesləri və əmək münasibətləri tam şəkildə rəsmiləşdirilməlidir. Əmək müqavilələrinin yazılı və qanunvericiliyə uyğun tərtib olunması, işçilərin sosial müdafiəsini təmin edəcək əsas amillərdən biridir.
Bununla yanaşı, dövlət və özəl sektor əməkdaşlığı çərçivəsində qadınlar və gənclər üçün peşə təlimləri, ixtisasartırma kursları və liderlik bacarıqlarını inkişaf etdirən xüsusi proqramlar təşkil olunmalıdır. Bu proqramlar, onların yalnız işə qəbul olunmasına deyil, uzunmüddətli peşəkar inkişafına da şərait yaradacaq.
Regionlarda fəaliyyət göstərən marketlər üçün əlavə təşviqlər tətbiq edilə bilər. Məsələn, qadın və gənc işçilərin işə cəlb olunduğu hallarda vergi güzəştləri və ya subsidiya mexanizmləri nəzərdə tutulması, həm işəgötürənlər üçün motivasiya, həm də işsiz əhali üçün stimuldur.
Nəhayət, şəbəkə marketlərinin sosial məsuliyyət fəaliyyətləri üzrə hesabatlılığı artırılmalı, bu sahədə monitorinq və qiymətləndirmə mexanizmləri gücləndirilməlidir. Sosial məsuliyyət hesabatlarının ictimaiyyətə açıq şəkildə təqdim olunması, bu sahədə şəffaflığın və ictimai etimadın möhkəmlənməsinə xidmət edəcək.
Şəbəkə
marketləri təkcə ticarət sahəsinin deyil, həm də sosial və iqtisadi dəyişikliklərin
mühüm oyunçularından birinə çevrilməkdədir. Onlar qadınlar və gənclər üçün yeni
üfüqlər açaraq, məşğulluğun artırılmasına, regionların inkişafına və sosial
inklüzivliyin güclənməsinə töhfə verir. Bu tendensiyanın davamlı və dayanıqlı
olması üçün dövlət, özəl sektor və vətəndaş cəmiyyəti arasında əməkdaşlıq gücləndirilməli,
işçi hüquqları və bərabər imkanlar prinsipi ön planda saxlanmalıdır. Ancaq bu
halda şəbəkə marketləri sadəcə istehlakçıya xidmət edən məkanlar deyil, həm də
cəmiyyətin inkişaf motoruna çevrilə bilər.
Könül Ələsova
Yazı Veysəloğlu Şirkətlər Qrupunun, Azərbaycan Mətbuat Şurasının və Ticarət Şəbəkələrinin İnkişafı İctimai Birliyinin "Orta və kiçik biznesin inkişafında pərakəndə sektorun rolu” mövzusundakı birgə müsabiqəsinə təqdim olunur.
